γράφει η Μαρίνα Γ. Γιαμαλίδη

Αυτοπραγμάτωση όπως ορίζεται και όχι όπως χρησιμοποιείται στην καθημερινή πρακτική είναι: "η πραγματοποίηση των πνευματικών, ψυχικών και σωματικών δυνατοτήτων του ανθρώπου, καθώς και η αίσθηση της πληρότητας (εσωτερική ισορροπία) που δημιουργείται ως ακόλουθο".

Ο ένοια "αυτοπραγμάτωση" εξ' ορισμού εμπεριέχει κατανόηση και αξιοποίηση των ταλέντων και δυνατοτήτων του ατόμου. Προϋποθέτει την αποδοχή της μοναδικότητας και τη θέληση για εύρυθμη λειτουργία του ατόμου σε πνευματικό, ψυχικό και σωματικό επίπεδο. Εμπεριέχει επίσης τη συνειδητοποίηση και έπειτα την απόδοση του πλήρους δυναμικού του, που οδηγούν στην αίσθηση της εσωτερικής πληρότητας και ευτυχίας. Σύμφωνα δε με τον Ευάγγελο Π. Παπανούτσο (1900-1982), η αυτοπραγμάτωση είναι αυτή που αναγνωρίζει την αξία της ομορφιάς για την ανθρώπινη ζωή.

Η τάση αυτοπραγμάτωσης ερευνήθηκε από ορισμένους θεωρητικούς της προσωπικότητας όπως ο C. Rogers στα πλαίσια ενός κινήματος που ονομάστηκε ουμανισμός. Εδώ, θα ήταν χρήσιμο να σημειωθεί πως το κοινωνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο που επηρέασε τον Carl Rogers συνδέεται άμεσα με τις θεραπευτικές τάσεις της τότε αμερικάνικης κοινωνίας. Η εμφάνιση της θεωρίας του (προσωποκεντρική θεωρία) τη δεκαετία του 1950 υπήρξε μέρος ενός κινήματος ως εναλλακτική επιλογή σε σχέση με τα δύο βασικά ρεύματα που εκείνο τον καιρό κυριαρχούσαν στη θεραπεία: την ψυχανάλυση και το συμπεριφορισμό. Το κίνημα αυτό έγινε γνωστό και ως "τρίτη δύναμη" αλλά και ως ουμανισμός.

Η ουμανιστική υπαρξιστική θεωρία ξεκινά από μία πιο αισιόδοξη στάση, υποστηρίζοντας ότι ο κάθε άνθρωπος έχει μια έμφυτη τάση και ικανότητα, για αυτοπραγμάτωση και αυτοπροσδιορισμό. Ο άνθρωπος δεν θεωρείται το απόλυτο έρμαιο του ασυνειδήτου του αλλά ούτε και του περιβάλλοντός του. Πολύ περισσότερο μπορεί να εξελιχθεί χρησιμοποιώντας το σχεδόν απεριόριστο δυναμικό που διαθέτει καθορίζοντας τι θα ήθελε να εκφράσει και να πραγματοποιήσει σε σχέση με το υψηλό αυτό δυναμικό και με ποιό τρόπο θα το βιώσει.

Οι θεωρητικοί του ουμανισμού μοιραζόταν αυτό το κοινό όραμα και την ίδια στιγμή στόχο, για έναν άνθρωπο που τολμά να πιστεύει στη βελτίωση σε πολλά επίπεδα και που ανακαλύπτει και χρησιμοποιεί τις ικανότητες που διαθέτει. Έναν άνθρωπο που εργάζεται προς την κατεύθυνση της δημιουργίας και πραγμάτωσης μίας καλύτερης εκδοχής του εαυτού του.

Η πιο γνωστή ουμανιστική θεραπεία είναι αυτή που ανέπτυξε ο Carl Rogers ενώ πολύ σημαντικές μορφές αυτού του κινήματος ήταν και οι Abraham Maslow, Charlotte Buhler και Sydney Jourarnd, Irvin Yalom και Victor Frankl.

Η ουμανιστική θεώρηση δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα εξής τρία χαρακτηριστικά της ψυχικής ζωής του ατόμου:

• πολυπλοκότητα
• μοναδικότητα και
• ικανότητα για εξέλιξη και αυτοπραγμάτωση

Πιο συγκεκριμένα και σύμφωνα με τον C. Rogers ορίστηκε η τάση πραγμάτωσης(actualizing tendency) ως η έμφυτη τάση του οργανισμού να χρησιμοποιεί όλες τις δυνατότητές του για τη συντήρηση και την προαγωγή της ολόπλευρης και όσο το δυνατόν πιο ισορροπημένης ανάπτυξής του. Ωθεί τον οργανισμό προς επιβίωση, εξέλιξη και αυτονομία σε σχέση με τα εγγενή χαρακτηριστικά του (ιδιότητες ή καταστάσεις που υπάρχουν από τη γέννηση του ατόμου ή εξαιτίας της ίδιας της φύσης του). Έτσι ο C. Rogers αναγνωρίζει την τάση πραγμάτωσης ως έμφυτο κίνητρο που οδηγεί στην αυτοπραγµάτωση (self actualizing tendency), ευδιάκριτη ψυχολογική μορφή της τάσης πραγμάτωσης που οδηγεί στην εκπλήρωση του σκοπού ζωής της ανθρώπινης ύπαρξης.

O ίδιος διακρίνει τρεις συνιστώσες του εαυτού:

• την εικόνα που έχει το άτομο για τον εαυτό του (Αυτοεικόνα, Self Image)
• την αξία που δίνει το άτομο στον εαυτό του (Αυτοεκτίμηση,Self-worth)
• η αξία που ευχαρίστως θα ήθελε να έχει ένα άτομο (Ιδανικός Εαυτός, Ideal Self)

Όταν ο εαυτός και η εμπειρία του οργανισμού συμφωνούν, η τάση πραγμάτωσης παραμένει ενιαία και πλέον δε διασπάται. Σε αντίθετη όμως περίπτωση όπου ο εαυτός και οι εμπειρίες δε συμφωνούν, η γενική τάση για την πραγμάτωση του οργανισμού και το υποσύστημά της δηλ. την τάση αυτοπραγμάτωσης, ενδέχεται να λειτουργούν σε διαφορετικές κατευθύνσεις.

Στο παιδί, οι έμφυτες αυτές δυνάμεις αυτοπραγμάτωσης έρχονται ενάντια σε μερικές συνθήκες που οι σημαντικοί άλλοι στη ζωή του παιδιού, επιβάλλουν. Αυτές οι "συνθήκες αξίας" (conditions of worth), επιβάλλουν στο παιδί να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τα ορισμένα πρότυπα ώστε να είναι αποδεκτό. Μερικές από αυτές τις συνθήκες τελικά αφομοιώνονται στην ιδέα που έχει το παιδί για τον εαυτό του (self-concept). Έτσι το ωθούν ώστε να δίνει θετική ή αρνητική χροιά σε μια εμπειρία λόγω αυτών των συνθηκών αξίας και όχι σύμφωνα με το εάν αυτή η εμπειρία προάγει την ανάπτυξη του οργανισμού. Το παιδί όμως εξακολουθεί να βιώνει την έμφυτη τάση αυτοπραγμάτωσης, εσωτερικά. Έτσι αναπτύσσεται μια ασυμφωνία ανάμεσα στις πολύ ισχυρές αυτές οργανικές και έμφυτες δυνάμεις της αυτοπραγμάτωσης και της κατάστασης που βιώνει όπου αδυνατεί να τις μεταφράσει σε εξέλιξη.

Ο Georg F. Hegel (1770-1831) βλέπει την αυτοπραγμάτωση από την πλευρά τηςηθικότητας. Θεωρεί την αξία της ηθικότητας ως μία μορφή αυτογνωσίας που οδηγεί σε συγκεκριμένο σκοπό και αυτός είναι η αυτοπραγμάτωση του απολύτου πνεύματος. Μέσα στις σκέψεις του G. Ηegel θα συναντήσουμε και την ένοια της αλλοτρίωσης. Είναι εκεί όπου το απόλυτο πρέπει να γίνει "άλλο από τον εαυτό του" σε ένα προγενέστερο στάδιο, για να τον ξαναβρεί έπειτα, αυθεντικά. Αυτή τη σκέψη αναπτύχθηκε πρώτα από τον Hegel, έπειτα από τον Marx αλλά και τον Κουνζάνο στην "αρνητική θεολογία" (theologia negativa). Ο Alfred W. Adler (1870-1937) θα εκφράσει πως στο άτομο -όπου η ψυχή και το σώμα βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση για τη δημιουργία ενός αδιαιρέτου συνόλου και την ολοκλήρωση- η αυτοπραγμάτωση λειτουργεί ως μέσον ψυχολογικήςανταμοιβής (psychological compensating).

Η αυτοπραγµάτωση υπό το πρίσμα της ανάγκης περιγράφεται από έναν ακόμη πολύ σημαντικό θεωρητικό του ουμανισμού, τον Αbraham H. Maslow (1908-1970): "Αυτό που ένας άνθρωπος μπορεί να είναι, πρέπει να είναι. Την ανάγκη αυτή την αποκαλούμε αυτοπραγμάτωση".

Επιπλέον, ο Maslow μίλησε για την έμφυτη τάση του ανθρώπου προς την υγεία με τηνικανοποίηση των ελλείψεων να βοηθά στην αποφυγή της ασθένειας, και τηνικανοποίηση των αναγκών ανάπτυξης να δημιουργεί υγεία. Η οργανισμική αυτή τάση πραγμάτωσης κινείται προς την κατεύθυνση της διατήρησης και εξέλιξης του οργανισμού.

Eμβαθύνοντας στις ανθρώπινες ανάγκες, ο Abraham Maslow καθόρισε ένα ιεραρχικό σύστημα αυτών των αναγκών και την ίδια στιγμή κινήτρων με την εξής σειρά προτεραιότητας:

Πυραμίδα αναγκών του Μaslow: Η πρόοδος από τις κατώτερες βιολογικές ανάγκες προς τις ανώτερες δηλώνει εξέλιξη.

Στη βάση της πυραμίδας βρίσκονται οι βιολογικές ανάγκες και οι πρώτες που το άτομο θα χρειαστεί να φροντίσει ώστε να ικανοποιηθούν. Οι αμέσως επόμενες ιεραρχικά είναι οι ανάγκες για ασφάλεια και προστασία που μπορούν να ικανοποιηθούν εφόσον προηγουμένως έχει εξασφαλιστεί η κάλυψη των βιολογικών αναγκών. Ακολουθούν οι ανάγκες για αγάπη και το αίσθημα του "ανήκειν" που καλύπτονται κυρίως με την οικογένεια και τη φιλία. Λίγο πριν την κορυφή βρίσκονται οι ανάγκες για εκτίμηση και αναγνώριση από τους άλλους αλλά και από το άτομο προς τον ίδιο του τον εαυτό. Η κάλυψη των αναγκών της αναγνώρισης οδηγεί στην κορυφή της πυραμίδας όπου βρίσκονται οι ανάγκες για αυτοπραγμάτωση και ενεργοποίηση των ικανοτήτων του ατόμου στο μέγιστο δυνατό βαθμό.

Τονίζοντας ο Abraham Maslow τη δύναμη της έμφυτης αυτής τάσης αυτοπραγμάτωσης και εκφράζοντας την πίστη του πως πράγματι μπορεί να οδηγήσει στο αίθημα της πληρότητα και της ευτυχίας, είπε: "Αν σχεδιάζεις να είσαι κάτι το πολύ λιγότερο από αυτό για το οποίο είσαι ικανός, τότε θα είσαι δυστυχισμένος για το υπόλοιπο της ζωής σου".

Εν κατακλείδι και σύμφωνα με τους παραπάνω θεωρητικούς της προσωπικότητας, φιλοσόφους και ερευνητές, η τάση αυτοπραγμάτωσης τελικά φαίνεται να αποτελεί μία συνυφασμένη με την ανθρώπινη φύση, δύναμη που ωθεί για όσο το δυνατόν τελειότερη εξέλιξη του ατόμου σε όλα τα επίπεδα. Αποτελεί την έμφυτη τάση προς την εξέλιξη και τελικό σκοπό την ολοκλήρωση καθώς σύμφωνα με τη ρήση του C. Rogers: "Ολοκληρωμένος άνθρωπος, είναι ο άνθρωπος που μπορεί να είναι όλο και περισσότερο οι δυνατότητές του".

Βιβλιογραφία

• Βάµβουκας, Ι. Μιχαήλ, (1998). Εισαγωγή στην Ψυχοπαιδαγωγική Έρευνα και Μεθοδολογία. Αθήνα: Εκδ. Γρηγόρη.
• Κοσμόπουλος, Α. & Μουλαδούδης, Γ., (2003). Ο Carl Rogers και η Προσωποκεντρική του Θεωρία για την Ψυχοθεραπεία και την Εκπαίδευση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Μπαμπινιώτης Δ. Γεώργιος, (2002). Λεξικό της νέας Ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο λεξικολογίας.
• Μπρούζος Δ. Ανδρέας, (2004). Προσωποκεντρική Συμβουλευτική. Αθήνα: Τυποθήτω-Γ. Δαρδανός.
• Παπανούτσος Π. Ευάγγελος, (1956). Ηθική. Αθήνα: Εκδ. Ίκαρος.
• Παπανούτσος Π. Ευάγγελος, (2008). Πρακτική φιλοσοφία. Αθήνα: Εκδ. Νόησις.
• Kim Nea-Kyoun, (1984). Κομφούκιος και Σωκράτης. Η αντίληψη για την αυτοπραγμάτωση και την επιμέλεια της ψυχής. Αθήνα: Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση Ι.
• Maslow H. Abraham, (1968). Τoward a psychology of being. New York: D. Van Nostrand.
• Maslow H. Abraham, (1970). Motivation and personality (2nd ed.). New York: Harper & Row.
• Pervin L.A & John O.P., (2001). Θεωρίες προσωπικότητας, έρευνα και εφαρμογές. Αθήνα: Τυπωθήτω-Γ. Δαρδανός.
• Δημητράκος Δ., (1987). Η διαλεκτική του Hegel και του Marx και οι σύγχρονοι κριτικοί της. Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, ανακτήθηκε στις 28 Μαρτίου 2017 από https://ejournals.epublishing.ekt.gr/